Naslov
Türkçe ve Hırvatçada uzamsal ilişkileri belirten bazı yapıların karşılaştırılması
(Contrastive analysis of some Turkish and Croatian structures expressing spatial relations)

Autori
Kerovec, Barbara

Vrsta, podvrsta i kategorija rada
Radovi u zbornicima skupova, cjeloviti rad (in extenso), znanstveni

Izvornik
VII. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, 24-28 Eylül 2012, I. CİLT / - Ankara : Türk Dil Kurumu Yayınları, 2020, 347-353

ISBN
978-975-17-4618-4

Skup
VII. Uluslararası Türk Dili Kurultayı

Mjesto i datum
Ankara, Turska, 23.09.2012. - 28.09.2012

Vrsta sudjelovanja
Predavanje

Vrsta recenzije
Međunarodna recenzija

Ključne riječi
uzamsal ilişkiler ; tipoloji ; ad durumu eklerini almış uzamsal adlar ; önilgeçler ; Türkçe ; Hırvatça
(spatial relations ; typology ; semi-postpositions ; prepositional constructions ; Turkish ; Croatian)

Sažetak
Türkçe ve Hırvatçada uzamsal ilişkileri belirten bazı yapıların karşılaştırılması Bildirinin temel amacı, Türkçe ve Hrvatça’nın uzamsal ilişkiler belirten bazı dilbilimsel unsurları üzerinde yaptığımız dilbilgisel ve anlamsal analizin ortaya koyduğu bazı bulguları tanıtmaktır. Bu analizde, tipolojik ve jenetik açıdan farklı bu iki dilin uzamsal ilişkileri ifade etmekte gösterdikleri prensiplerin benzerliklerini ve farklılıklarını aydınlatmak amaçlanmıştır. Dilbilgisi ve dilbilimi kitaplarında, Hint-Avrupa dillerinde uzamsal ilişkileri ifade eden dilbilimsel unsurların çoğunlukla en sık önilgeçler (ing. prepositions) olduğu, Hırvatça gibi çekimi olan Hint-Avrupa dillerinde ise önilgeç-durum yapılarının (ing. preposition-case constructions) kullanıldığı anlatılmaktadır. Bu dilbilimsel unsurlara işlevsel ve anlamsal açıdan yakın görülen ve onlarla en çok karşılaştırılan Türçe dilbilimsel unsurlar ise son çekim ilgeçleri (doğru, kadar, karşı, ileri, aşağı vb.) ve -DA, (y)A, -DAn ad durumu eklerini almış uzamsal adlar (altında, üstüne, yanından, arkasında, önüne, vb.)dır. Yaptığımız araştırmada Türkçedeki bu unsurlardan özellikle ad durumu eklerini almış uzamsal adlara dikkat çekilmiştir. Bunun nedeni, bu tür unsurların, çekime girebildikleri için dilbilgisel karmaşıklık açısından Hint-Avrupa dillerindeki önilgeçlerinden önemli ölçüde farklı olmalarıdır. Araştırmanın kuramsal ve yöntembilimsel temelini aldığı bilişsel dilbilimin temel koyutlarından birine göre, dilbilgisel karmaşıklık anlamsal ve kavramsal karmaşıklığı yansıtır. Bu koyuta göre, ad durumu eklerini almış uzamsal adların, karmaşık unsurlar oldukları için anlamsal ve kavramsal açıdan daha karmaşık uzamsal ilişkileri ifade edebileceği hipotezi göz önüne alındı. Bu hipotezi sınamak için uzamsal ilişkileri belirten unsurlar olarak ad durumu eklerini almış uzamsal adların kullanıldığı çok sayıdaki örnek, onlara işlevsel ve anlamsal açıdan yakın olan Hırvatça örnekleriyle karşılaştırıldı. Analiz, Türkçenin tipolojik özelliklerinden dolayı durum eki almış uzamsal adlar sayesinde aynı anda iki önemli uzamsal kavram kodlayabilmekte olduğunu gösterdi: bölge ve uzamsal ilişki. Bölge, gösterim nesnesinin tarafları, eksenleri ve kısımlarına göre belirtilen ve konumlanmış nesnenin yerleştiği yerdir. Uzamsal ilişki ise, konumlanmış nesne ile gösterim nesnesinin bölgesi arasında gerçekleşen uzamsal ilişkidir. Türkçede bölge, uzamsal ad (alt-, üst-, ön-, arka-, yan- vb.), uzamsal ilişki ise -DA, (y)A, -DAn durum ekleri ile çok net bir şekilde belirlenmektedir. Hırvatçada ise bu iki önemli uzamsal kavram Türkçedeki gibi net kodlanamaz ; hem önilgeçler hem de önilgeç-durum yapılarının büyük kısmı, içinde konum (ing. location), hedef (ing. goal), kaynak (ing. source) ve translokasyon (ing. translocation) olmak üzere dört temel uzamsal ilişkiyi ayırmaz. Türkçede ise bu dört uzamsal ilişki farklı ad durumlarıyla kodlanmaktadır. Sadece, kaynak ve translokasyon ilişkilerini belirtmek için aynı ad durumu (çıkma durumu) kullanılmaktadır, örneğin: KONUM: Mine dolabın yanınDA oturuyor. (Hırvatçası:) Mine sjedi pored ormara. HEDEF: Mine dolabın yanınA oturdu. (Hırvatçası:) Mine je sjela pored ormara. TRANSLOKASYON: Mine dolabın yanınDAN geçti. (Hırvatçası:) Mine je prošla pored ormara. KAYNAK: Mine dolabın yanınDAN süpürgeyi aldı. (Hırvatçası:) Mine je uzela metlu (?od) pored ormara. Hırvatçada bazı önilgeçler sadece bölgeyi (ispred „ön-”, iza „arka-“, ispod „alt-“, pored „yan-“ vb.), bazıları da sadece uzamsal ilişkiyi kodlamaktadır (ör. od „-DAn“). Bu nedenle Hırvatçada yukarıda bahsedilen iki uzamsal kavram (bölge ve uzamsal ilişki) sıkça sadece önilgeç-durum yapısıyla açıkça ifade edilemez ; uzamsal ilişki hakkında daha ayrıntılı bilgiler cümledeki diğer dilbilimsel unsurlardan (özellikle fiillerden) öğrenilmektedir. Benzeri durumu diğer Hint-Avrupa dillerinin bazılarında (ör. İngilizce, Fransızca) fark etmek mümkündür. Hırvatçanın bazı önilgeç-durum yapılarıyla dört temel uzamsal ilişkiyi ayıramaması, Hırvatların sözkonusu Türkçenin uzamsal adlarını edinmekte ilk başta zorluk çekmelerine neden olabilir. Bu zorluklar, özellikle uzamsal ada eklenmesi gereken durum eklerinin seçiminde görülmektedir. Örneğin, hedef ya da translokasyon ilişkisini belirtmek gerektiğinde, Türkçe öğrenmeye yeni başlayan öğrencilerin, uzamsal ada yön durumu ya da çıkma durumu eki yerine kalma durumu eki eklemeleri sıkça rastlanan bir durumdur.

Izvorni jezik
Ostalo

Znanstvena područja
Filologija

POVEZANOST RADA